Ate digital bat ondareari irekia
Sarrera
Argantzun, Trebiñuko konderrian kokaturik, Arabako hiribilduetatik hobekien gordetzen denetako bat da. Argantzungo gazteluaren babespean sortua, Nafarroako Antso VI Jakitunak eman zion herriari forua 1191. urtean. Hala ere, hasieran erret herria izan arren, gerora botere handiko Belaskotarren familiari jaurgotzan eman zitzaion. Herri honen alde zaharrak antzinako arrasto hauen adibide asko ditu gaur egun, hala nola, hiribilduaren jatorrizko hiru kaleak, antzinako harresien zati bat edo Zadorra ibaia igarotzen duen zubia. Kanpoaldean, herriaren hegoaldeko atean, San Joan Bataiatzaileari eskainitako erromes ospitale bat aurkitzen dugu. Hau, XVIII. mendeko eraberritze baten ostean, gaur egun Antioko Andra Mari baselizari atxikia geratu zen. Gainera, herriko kaleetan oraindik ere ikusgarriak diren jauregi eta arkitektura zibilak gordetzen dira, antzinako herritar haien boterea agerian uzten dutelarik.
Belasko eta Gordejuelatarren babesa
Andre Mariaren Jasokundearen eliza ez litzateke berdina izango XV. eta XVI. mendeetan hiribilduan bizi izan ziren bi familia handien parte hartzerik gabe. Belasko eta Gordejuelatarrei buruz ari gara, alegia. Belaskotarrak hiribilduko jaunak izan ziren eta botere handia pilatu zuten, Gaztelako Kondestableak izatera ailegatuz. Familia honetako kide batek, ziurrenik Juan Fernández de Velasko apezpikuak, eliza honen gangak ordaindu zituen, bertan familia armarria ikusten delarik. Bestetik, elizaren burualdea familiarentzako panteoi gisa kontzebitu zuen, azkenik egitasmoa gauzatu gabe geratu zen arren. Presbiterioan lurperatuak dauden bakarrak Juan Gordejuela Ibarguen eta Mariana Villalobos senar-emazteak dira, zeintzuek Pedro López de Escoriaza xantreari horma-hilobi manierista erosi zioten. Senar-emazte hauek plaza nagusian dagoen jauregi errenazentistaren jabeak izan ziren, bertan, eraikuntzaren aurrealdeko tondo banatan bikotearen erretratuak ikusten direlarik.
Argantzungo elizaren antzinako argazkietan duela gutxiko aldaketa batzuk ikusi ahal dira. Gaur egun ageriko harria erakusten duten hormak orain dela hamarkada gutxi marruskatuak izan ziren, eta, hau dela eta, apaintzen zituzten jatorrizko margoak galdu egin ziren. Hala ere, hirurogeiko hamarkadan egindako argazkietan hormak estaltzen zituzten harlandu zatiz osatutako kareztadurak antzemangarriak dira oraindik. Bestetik, koruan aldaketa handi bat ikus daiteke. Bertara igotzeko eskaileren ondoan, eraitsitako estruktura batek sostengatzen zuen organo bat zegoen. Erretaula ere oso deigarria da, Antioko Ama Birjina ez dago (ziurrenik garai honetan jatorrizko ermitan kokatuta zegoen) eta, bere ordez, Kristoren taila bat aurkitzen dugu horma-hobian.
Andre Mariaren Jasokundearen eliza
Kanpoaldea
Andre Mariaren Jasokundearen eliza arkitektura gotiko berantiarraren eredu bikaina da. Garai batean babes funtzioa izan zezakeen behar izatekotan. Hau mendebaldeko fatxadako dorreetan antzeman daiteke. Hauetako baten gainean kanpandorrea eraiki zen, orratz barroko batean bukatua izan zena. Portadan arku konopial bat aurkitzen dugu, eta, barneko tinpanoan, Umearekin dagoen Andre Mari bat dago, aingeruz beteriko errezelete gotiko baten azpian. Arkuaren kanpoaldean San Petri eta San Pablo, alboz-albo, gurutzatuak dauden giltzen ondoan daude. Bukatzeko, portada honen gainean trazeria gotiko dotorez beteriko galeria bat ikus daiteke.
Mendebaldeko portada ez da Jasokundearen elizak daukan bakarra. Enparantzarantz sarrera gotiko berri bat irekitzen da. Kapitel eta gainarkuan motibo begetalez osaturiko arkiboltak daude, non dekorazioa gotiko berantiarrean ohikoak diren kardina-hostoak ikusi ahal diren. Horman Deikunde bat aurkitzen dugu: Erlikia-ontzi baten ondoan dauden Gabriel goiaingerua eta Ama Birjinaren irudiak zitori-lorezko loreontzi batek banatzen ditu, Ama Birjinaren araztasunaren sinbolo.
Barrualdean eraikuntzaren tamainak harritzen gaitu. Hiru nabeetan banatuta dagoen eliza bat izanik, nabe nagusia XVI. mendeko tertzelete-ganga miresgarri batek estaltzen du. Bertan ikusiko ditugu trebeziaz landutako giltzarriekin, Belaskotarren armarria, santuak, Kristo inguratzen duten Tetraforfosa edo lau ebanjelariak… baina guztien artean aipagarriena Ama Birjinaren Jasokundea dago, hamabi aingeruz inguraturik, jatorrizko margoaren arrastoak oraindik mantentzen direlarik.
Korua errenazimendu bete-betean egindako lana da. Beronen aurrealdean San Petri, San Pablo eta Ama Birjinaren Jasokundea zizelkatuak daude. Gainkoruak, halaber, adierazgarriak diren giltzarri bilduma bat mantentzen du bere zapaiko bi gangetan. Giltzarri nagusian maiestatean dagoen Kristo aurkitzen dugu. Irudia inguratzen, ebanjelariak, Elizako Gurasoak eta apostoluak. Bestetik, beste giltzarrian, Ama Birjina umearekin gailentzen da, hainbat santak hau inguratzen duten bitartean.
Alabaina, elizaren elementurik deigarri eta ikusgarriena erretaula da. Gaur egun egilea ezezaguna bada ere, Euskal Herrian estilo platereskoko eredurik bikain eta handienetarikoa da. Kutxatilategi forma batean egituratua, kale eta pisu ezberdinak banatzen dituzten lauki bakoitzak hiru ziklo handi errepresentatzen ditu: Kristoren Erredentzio eta heriotza, Jesusen ama gisa Ama Birjinaren bizitza eta Ama Birjinaren bizitza bere jaiotzatik bere heriotza edo Iragaitzara arte. Gainera, santuak, Elizako Gurasoak eta bestelako figura erlijiosoak ikusi ahal ditugu kale hauen artean. Nabargarriak dira oso Kristo hilaren aurreko Erosta eta Kristoren Hileta santua, edo erdialdeko Ama Birjina umearekin eta Jasokundea bezalako erliebe narratibo handiak.
Erretaula tinpano forma daukan atiko batean bukatzen da, bertan, dramatismoa ematen dion mugimenduzko eszena eta irudiekin, Kalbario handi bat dago erakusgarri. Jerusalem hiriko izar-hondo batean, bi lapurren artean, Gurutzilkatua ageri da. XVI. mendeko modaren arabera jantzitako jarraitzen duten bi soldadu erromatar gurutzeak inguratzen dituzte, izkina batean Ama Birjina zorabiatuta erortzen den bitartean. Honek eszenari hunkigarritasuna eskaini eta izaera limurtzaile bat ere ematen dio.
Erretaula honen barrualdean XIII. edo XIV. mendearen hasierako Andra Mari edo Ama Birjina umearekin deitutako irudi bat dago. Antioko Ama Birjina bezala ezagutzen da. Mendeetan zehar hiribilduaren kanpoaldean kokatzen den baselizan gurtua izan zen, gaur egun eraikuntza honek, eraldaketa askoren ostean, zutik jarraitzen du deitura berdinaren pean. Kalitate handiko irudi bat da eta jada Euskal Herrian, Nafarroan eta Errioxan ezaguna den tipologia, Ama Birjina umearekin, jarraitzen du.
Gordejuelatarren hilobiaren kalitateak ere harritzen du, non, errenazimendu manieristaren garaiko obra honetan, taulamenduan sakontasuna emateko nahita egindako deformazioak ikusi ahal diren. Jatorrian Pedro López de Escoriazaren, Gasteizko Santa Maria Katedralaren xantrearen, mandatua izan zen, horregatik gaur egun bere armarriak bertan mantendu egiten dira, hogeita hamar urte geroago Gordejuela-Villalobos senar-emazteek erosia izan arren. Behealdean gordetzen den sarkofagoaren gainean aingeruek sostengatutako kartela bat mantentzen da, alde banatan San Petri eta San Pabloren irudiek biribiltzen dutelarik. Hurrengo estaian pietate bat aurkezten da, Magdalena eta San Joanekin batera. Goialdean, ordea, Ecce Homo-aren erliebe bat dago Fede eta Esperantza alegorien errepresentazioek osatua.